Kristalna vaza

Kristalna vaza

Nadia Geras

Razbacala je meso iz škrinje po cijeloj kući. Ljetno doba, brzo je zasmrdjelo.

Tko bi ovo jeo? Ako ovo preživim, više meso ne jedem, zavjeto-vala se. I tako je u šezdeset petoj postala vegetarijanka. Kad je sve počelo, pokupiše se svi i pobjegoše pred vojskom što je u daljini grmjela.

Kamo bi ona išla. Trebalo se brinuti, štala puna. Velike vrućine. Natočila ona vode u kante, svugdje gdje je stalo. Da ne skapa blago od žeđi. I oslobodila ga.

Za svaki slučaj.

Što njoj vojska da učini? Čega bi se plašiti mogla? Sin joj poginuo u vojsci. Prve godine tog rata.

Nije se znalo tko ga je ubio. Njegovi ili njihovi. Nije se slagao ni sa svojima ni s njihovima.

Donijeli ga njoj da ga izljubi. Omotali mu zavoj oko glave. Kad su ga položili na krevet, stala mu skidati cipele. Bile su blatnjave. Neki dečko ostao uz nju sve dok ga nije istjerala iz sobice. Nije se puno opirao. Poslali ga da joj pomogne, ali ona nije od onih kojima treba pomagati. Plakala, vriskala i bacala se u očaju nije.

Samo je htjela biti nasamo s njim. Spustila je zelene platnene rolete na prozorima i poduprla vrata stolicom. Čula je komeša-nje u hodniku, jaukanje snahe koja je izgubila muža, glas unuka koji pokušava umiriti majku. Još ništa ne razumije.

Ona mu skida čarape. Stopala lijepa, nijednog kurjeg oka nema. Kao neki gospodski sin. Pokrije ih ipak. Osluškuje mu srce. Tiho je. Zna ona što to znači, ali ipak skida mu s usta povoj koji ih prekriva. Radi to brzo, u nadi koja je još brže napušta.

Šarlah je dobio oko četvrtog rođendana. Pao veliki snijeg. Vi-soka temperatura tri dana ga nije puštala, umotavala ga cijelog u rakiju ne bi li vrućinu iz njega izvukla. Sav posao pustila i zatvorila se s njim u sobu. Brojila mu udahe. Dočekivala s veseljem one duboke, a budila ga kad bi ga preuzeli oni kratki. Opasni.

Četvrti dan je rekao, ja sam, majko, gladan. Rakija sve izvukla.

Ova muka rakiji preteška.

Ostala je s njim tako u miru dok se udarci po vratima nisu po-jačali i zazivanje tako oglasnilo da samu sebe nije čula.

Ostala je kraj njega u sobi i kad su ga odnijeli, i nakon pokopa na groblju, i među svim onim ljudima koji su došli da joj nešto kažu.

Vidjela ga je skrivena među kukuruzima. Bio je jako mlad. Vojna uniforma prevelika. Odvojio se od grupe što je kružila oko kuće i krenuo ravno prema njoj. Kao da je znao gdje se skriva.

Bili su glasni kao i svi oslobodioci. Maknuo se od njih valjda da se u miru popiša. Vidio je kristalnu vazu. Sagnuo se, podigao je, pogledao i nježno spustio. Imao je crvenu fleku na obrazu. Onu s kojom se rodiš i koja te nikad ne napusti. Samo malo potamni s vre-menom, da te muči svako jutro. I podsjeća kako si sretan jer, eto, moglo je biti i gore. Ogledao se na tren oko sebe i pogledi su im se susreli. Trgnuo se i krenuo unatrag.

„Neću ti ništa“, viknula je.

„Jebemti!“ bilo je jedino što je rekao prije nego što je skinuo pušku s ramena i počeo nasumice pucati po kukuruzu. Nije ju po-godio, a nisu ni njegovi drugari, koji su također zapucali. Kad je pala noć i ona ostala sama u oslobođenom selu, zavukla se u sjenik i u mirisu ljeta zaspala. Probudila se petnaest godina kasnije s rakom na plućima.

Kako je lijep bio kad je diplomirao. Obukla se tada i ona lijepo. Bijelu košulju na plave sitne cvjetiće. Skinula s glave maramu. Ona je rubac stalno nosila ne zato što je bila pokorna i smjerna žena, već da joj čuva kosu od prašine i sijena.

Vozili su se u amiću do Zagreba.

Svi koji u rat kreću, misle, neće baš njih, a roditelji da neće baš njihovog sina. Ona nije bila od tih. Znala je: ako rat počne, njen će sin poginuti. Ti koji imaju karakter prvi stradaju, pa je sa zebnjom

slušala ratne trube koje su se orile s televizije. Voljela je kaubojske filmove, nedjeljno poslijepodne, onog spikera s dubokim glasom i spikericu što je imala kćer Srnu i sina Istoka.

To s imenima joj se sviđalo. U njenom selu kao da je bilo samo jedno ime za muške.

Pred rat televizija joj se ogadila. Kad ju upali, svađa se s njom, ne ostaje joj dužna, već kune i proklinje.

Tjerala ga je da ide u Australiju, Kanadu, bilo kamo. Dok se još moglo. Mogao je kamo je htio s tolikim školama, ali ne, neće on. Nije on znao niti razumio da bi taj rat mogao biti tako strašan. Pametni su ljudi, nisu budale, umirivao bi ju kad bi ona opet s tim započinjala.

Tko još mater sluša. Hajde ti budi majka i prepusti djetetu da srlja u propast, a da ne opominješ i ne kukaš.

U selo se nakon Oluje vratila samo Danica, njoj se u Srbiji nije svidjelo, pa su neko vrijeme živjele zajedno kod nje u staroj kući.

Mislila je da se nikad neće smijati, ali Danica ju je znala nasmijati. Sačuvala je radijatore iz velike kuće od prvog naleta pljačkaša.

Smrad ih je otjerao.

Kad su drugi put došli, na smrad se nisu obazirali. Skinuli radi-jatore, pažljivo ih natovarili na kamion i odvezli. Pomučili se samo oko peći za centralno jer je bila teška.

Ono kristala što je posijala po kukuruzištu iza kuće skupila je jedno jutro i poslala u koferu snahi, zajedno s nešto novca koje je čuvala i skrivala za ne daj Bože. A ne daj Bože došlo. Kristal nije ne-što detaljno prala prije nego što ga je spakirala. Zavukla se zemlja u silne one usjeke i kristal malo promijenio boju. Valjalo bi ga četki-com prati. Nije za te stvari marila ni kad su bile u vitrini.

Sad su ju podsjećale na vrijeme kad su i kristalne posude imale nekog smisla. Zato ih šalje da im se nađu u novom životu. Snahi i unuku.

Zamotala ih je u vezene svadbarske ručnike s resama. Nije htjela u bolnicu.

„Jel’ rak ?“ pitala je doktora. Zbog sebe doktora nije upoznala, nego zbog unuka. Bio bolešljiv od rođenja pa su se sprijateljili s doktorom. Dolazio na kobasice i domaću hranu u njihovu kuću.

„A šta da vam kažem.“

„Nema veze, doktore“, tješila ga je.

„Imam ja još nešto posla obaviti. Samo me ne šaljite u bolnicu. Kod kuće ću ja to.“

U bolnicu su ju odvezli kad više nije mogla disati pa je pala na stepenicama. Danica pozvala hitnu i ona se našla u sobi s pet leža-jeva. Opet je mogla disati.

I oni koji skoče u more da se ubiju i udave, batrgaju se u potrazi za još jednim udahom. Nitko ne skoči i jednostavno prestane disati. Disanje samo svoju volju ima te se i ona primila tog kisika žedno.

Znala je da je svježi zrak važan, ali ovaj iz boce čudo joj učinio, tako da se pridigla u krevetu. Sluša žene u sobi. Promatra one koji ih obilaze. Gleda im torbe s ukrasima. Zlato se nosi. Nalakirani nokti vire iz sandala. Danas i sitnoj dječici lakiraju nokte. Tome se ona čudi iz svog kreveta. Čudi se i tome što svi donose čokolade, men-tol bombone i sokove. Svaka bolesnica cijeli dućan ima naguran u mali ormarić kraj kreveta. Sokovi u tetrapaku poredani po stolići-ma. Na njenom ormariću ništa. Ona je sve svoje u ladicu spremila. Nude i njoj, no ona nikad nije bila od slatkog, zahvaljuje se, ali ne uzima.

Prepoznala ga je odmah s vrata. Po crvenilu na obrazu. Samo je sad okrupnio.

I lice mu se malo raširilo, crvenilo kao malo povećalo i nabreklo. „Ajmo, bako, vozim te na rendgen.“

Bio je nježan. Čučnuo da joj pronađe papuče ispod kreveta i ko-lica približio krevetu pa joj sve daje upute.

„Primi ti mene, bako, oko vrata, tako će biti lakše.“

Kad ju je smjestio u kolica, popravi krevet da ga ne ostave onako razdrljenog i golog i to joj se učini lijepo. Vidi se, lijepo odgojen.

„Hvala, sinko.“

Vozio ju je i liftom. Gurao ju je po dugim mračnim podrumi-ma bolnice, vukao čak i uza stepenice, a onda su sjedili jedan kraj drugog i čekali na red pred rendgenom.

„Idem ja zapaliti jednu. Hoćete ostati tu ili da i Vas izguram na zrak?“

„Ja bih s tobom, sinko.“

Izgurao ju je na mali plato kroz metalna vrata za dostavu i sjeo na zidić. Izvadio kutiju cigareta.

„Nije zdravo, ali paše. Ne nudim Vas. Vi ne bi smjeli.“ Ona se nasmije.

„Odakle si ti, bako?“ pita između dva duga dima.

„Iz sela u kojem si i ti bio. Bio si kraj moje kuće. Našao si moju vazu.

Nisam te htjela uplašiti.“ „Jesam li ja to po vama pucao?“ „Jesi.“

„A joj, što mi je drago da Vas nisam pogodio.“

Sutradan su ju vozili na neki drugi pregled.

Rekli su, ne smijete se pomaknuti dok Vam ne kažemo da smi-jete. Jedva je to izdržala. Bilo joj žao što on nije došao da ju vozi. I pomalo je žalila što mu je rekla da je bio kod nje.

On je jedini koga tu poznaje. I sad ga je od sebe otjerala.

Kad su ju vratili nakon tog dugog pregleda, na njenom stoliću dočekala ju je mala kristalna vaza i tri ljubičasta klobuka hortenzije.

Ubrao ih je u svom vrtu. Znala je to.

Bilo joj drago zbog cvijeća, a žao zbog vaze. Nije valjda kupovao, zabrinula se.

Popodne je došao obučen u trenirku i svježe obrijan. Sjeo je na njen krevet i primio je za ruku. Imao je velike šake, a njene su se skroz uvukle u sebe, tek malo žilica omotanih oko kostiju. Kao da nikad nisu radile ni teret njezina života nosile.

„Nisi trebao.“

„Mama Vam je moja poslala vazu, a ja sam ubrao cvijeće. I njoj je drago da ste živi.“

Vazoja e kristaltë

Nadia Geras

E shkapërderdhi nëpër shtëpi mishin që e kishte ruajtur në sandëk. Ishte verë, dhe shumë shpejt filloi të kundërmonte.

Kush do ta hante këtë? Nëse mbijetoj, mish s’do të ha më, ishte betuar. Dhe kështu, në moshën gjashtëdhjetepesëvjeçare u bë vegjetariane. Kur filloi gjithçka, të gjithë u bënë bashkë dhe ikën përpara ushtrisë e cila ulërinte në largësi.

E ku do të shkonte ajo. Duhej kujdesur, ahuri plot. Nxehtësi e madhe. Kovat i kishte mbushur plot, kudo që gjente. Që bagëtia të mos vdiste nga etja. Dhe e la të lirë.

Për çdo rast.

Ç’t’i bëjë asaj ushtria? Kujt t’i frikësohej ajo?

Djali i kishte vdekur në ushtri. Që në vitin e parë të asaj lufte. Nuk dihej se kush e vrau. Të tijët apo të tyret. Nuk pajtohej as

me të tijët as me të tyret.

Ia kishin sjellë t’i thoshte lamtumirë. Ia kishin mbështjellë kokën me fashë. Kur e vunë në krevat, filloi t’ia hiqte këpucët. Ishin të përbaltura. Një djalosh qëndroi me të derisa nuk e bëri të dilte nga dhoma. Nuk rezistoi shumë. E kishin çuar t’i ndihmonte, por ajo nuk ishte prej atyre që donin ndihmë. Nuk ishte prej atyre që qanin, ulërinin e përplaseshin përtoke nga dëshpërimi.

Vetëm donte të ishte vetëm me të. I lëshoi roletat e gjelbra në dritare dhe e mbylli derën me karrigë. Dëgjoi zhurmë në korridor, gjëmimin e resë e cila e kishte humbur bashkëshortin, zërin e nipit i cili përpiqej ta qetësonte nënën. Ende nuk po kuptonte asgjë. Ajo ia heq çorapet. Këmbët e bukura, asnjë lyth nuk ka. Sikur ndonjë fëmijë zotërinjsh. Megjithatë i mbulon. Ia dëgjon zemrën. Heshtje. E di se çka do të thotë kjo, por megjithatë ia heq fashën nga goja. Këtë e bën shpejt, me shpresën e cila edhe më shpejt e braktis.

Skarlatina iu shfaq rreth moshës katërvjeçare. Kishte rënë borë e madhe. Temperatura e lartë nuk e lëshoi për tri ditë, e mbulonte të tërin me raki me shpresë se do t’ia largonte nxehtësinë. I kishte lënë krejt punët dhe ishte mbyllur me të në dhomë. Ia numëronte frymëmarrjet. I priste me lumturi ato të thellat, ndërsa e zgjonte kur e kaplonin ato të shkurtrat. Të rrezikshmet.

Ditën e katërt tha, unë, nënë, jam i uritur. Rakia e kishte kryer punën.

Kjo dhimbje, shumë e fortë për rakinë.

Qëndroi me të ashtu në heshtje derisa trokitjet në derë u bënë aq të forta dhe thirrjet aq të zhurmshme saqë nuk e dëgjoi më as veten.

Qëndroi pranë tij në dhomë kur e morën, qëndroi në varreza pasi e varrosën, dhe në mesin e gjithë atyre njerëzve të cilët kishin ardhur t’i thuanin dy fjalë.

E pa të fshehur në arë misri. Ishte shumë i ri. Uniforma ushtarake shumë e madhe. U nda nga grupi i cili sillej rreth shtëpisë dhe u nis drejt saj. Thuajse e dinte se ku fshihej.

Ishin të zhurmshëm si të gjithë çlirimtarët. U largua prej tyre ndoshta që të pshurrej në qetësi. E pa vazon e kristaltë. U përkul, e çoi, e shikoi dhe e lëshoi me kujdes. Kishte një njollë të kuqrremtë në faqe. Atë me të cilën lind dhe e cila kurrë nuk të braktis. Veç bëhet pak më e errët me kohë, të të shqetësojë çdo mëngjes. Dhe të të kujtojë sa i lumtur je sepse ka mundur të jetë edhe më keq. Shikoi për një çast rreth vetes dhe shikimet iu ndeshën. U shkund dhe u kthye mbrapa.

„S’të bëj gjë“, bërtiti.

„T’qifsha!“, ishte e vetmja gjë që tha para se ta merrte pushkën nga krahu dhe të fillonte të gjuante pa shikuar nëpër misër. Nuk e qëlloi, e as shokët e tij të cilët gjithashtu qëlluan. Kur ra nata dhe ajo mbeti vetëm në fshatin e çliruar u tërhoq në hambar dhe me aromën e vetës e zuri gjumi. U zgjua pesëmbëdhjetë vjet më vonë me kancer në mushkëri.

Sa i bukur ishte kur diplomoi. Atë ditë edhe ajo ishte veshur bukur. Këmishë të bardhë me lule të vogla të kaltra. E hoqi shaminë nga koka. Atë e mbante gjithmonë jo se ishte grua e devotshme dhe e tërhequr, por që t’ia mbronte flokët nga pluhuri dhe kashta.

Në Zagreb shkuan me ami¹.

Secili që shkon në luftë, mendon se ai nuk do ta ketë atë fat, ndërsa prindërit mendojnë se djali i tyre nuk do ta ketë atë fat. Ajo nuk ishte njëra prej tyre. E dinte: nëse fillon lufta, djali i saj do të vdesë. Ata që kanë karakter e pësojnë të parët, prandaj me ankth i dëgjonte boritë e luftës të cilat gjëmonin në televizion. I pëlqenin filmat me kaubojë, një herë në javë pasditeve, i pëlqente ai spiker më zë të thellë dhe ajo spikere që e kishte vajzën Sërna² dhe djalin Istok³.

I pëlqente kjo punë me emra. Në fshatin e saj dukej thuajse ekzistonte veç një emër për djem.

Në prag të luftës iu gërdit televizori. Kur e ndez, grindet me të, nuk i mbetet borxh, e shan dhe e mallkon.

E luste të shkonte në Australi, Kanada, kudoqoftë. Sa kishte mundësi. Mund të shkonte kudo me gjithë ato shkolla, por jo, ai nuk deshi. Nuk ia mori mendja dhe as që e kuptoi se ajo luftë do të mund të ishte aq e tmerrshme. Njerëzit janë të zgjuar, nuk janë të marrë, e qetësonte ai kur ajo ia niste atij muhabeti.

Kush e dëgjon nënën. Bëhu ti nënë dhe lëre fëmijën të niset drejt greminës, e ti mos paralajmëro dhe mos gjëmo.

Në fshat pas Stuhisë⁴ u kthye vetëm Danica, asaj në Serbi nuk i pëlqeu, dhe kështu një kohë jetuan bashkë në shtëpinë e saj të vjetër.

Mendoi se nuk do të qeshte më kurrë, por Danica dinte si t’ia kthente buzëqeshjen.

Raditorët nga shtëpia e madhe i kishte ruajtur që nga sulmi i parë i plaçkitësve. Kutërbimi i kishte larguar.

Kur erdhën herën e dytë, kutërbimi nuk u bëri përshtypje. I hoqën radiatorët, i ngarkuan me kujdes në kamion dhe u larguan. Telashe u bëri vetëm kaldaja e ngrohjes qendrore sepse ishte e rëndë.

Kristalet që shndërrisnin në arën e misrit mbrapa shtëpisë i mblodhi një mëngjes dhe ia dërgoi të resë në një valixhe, së bashku

1 Tip i veturës Citroën - vër. përk.

2 Drenushë – vër. përk.

3 Lindje - vër. përk.

4 Operacioni ushtarak kroat Oluja - vër. përk.

me pak para të cilat i kishte ruajtur dhe fshehur për mos dhashtë Zoti. E mos dhashtë Zoti kishte ndodhur. Kristalin nuk e lau në detaje, para se ta paketonte. Dheu kishte depërtuar në ato të çara dhe kristali e kishte ndërruar pak ngjyrën. Duhej larë me furçë. Ajo nuk mërzitej për këto punë edhe kur kristalet ishin në vitrinë.

Tani ia kujtonin kohën kur edhe enët prej kristali kishin kuptim. Prandaj po i dërgon që t’u gjenden në jetën e re. Nuses dhe nipit.

I kishte mbështjellë me shami dasmash me oja.

Nuk donte të shkonte në spital.

„A është kancer?“, e kishte pyetur mjekun. Mjekun nuk e kishte njoftuar për veti por për nipin. Që kur lindi ishte i plogësht dhe kështu u bënë miq me mjekun. Vinte të hante suxhuk e ushqim popullor në shtëpinë e tyre.

„Nuk kam ç’t’ju them.“

„Nuk ka lidhje, doktor“, e ngushëllonte ajo.

„Kam edhe disa punë të pakryera. Veç mos më çoni në spital. Do të rri në shtëpi.“

Në spital e dërguan kur më nuk ishte në gjendje të merrte frymë dhe u rrëzua shkallëve. Danica e kishte lajmëruar urgjencën dhe ajo e gjeti veten në një dhomë me pesë shtretër. Prapë iu kthye frymëmarrja.

Edhe ata që hidhen në det për të vdekur dhe për t’u fundosur, përpëliten në kërkim të një frymëmarrjeje. Askush nuk hidhet dhe thjesht ndalet dhe nuk merr më frymë. Frymëmarrja e ka vullnetin e vet, dhe kështu ajo me plot etje iu dha atij oksigjeni.

E dinte se sa i rëndësishëm ishte ajri i freskët, por ky nga shishja i kishte bërë mrekulli dhe u ngrit pak në shtrat. I dëgjon gratë në dhomë. I shikon ata që i vizitojnë. Ua shikon çantat e zbukuruara. Plot flori. Thonjtë e lyer duken jashtë sandaleve. Sot edhe fëmijëve të vegjël ua lyejnë thonjtë. Kjo e habit nga krevati i saj. E habit edhe ajo se gjithkush sjell çokollata, sheqerka mentoli, dhe lëngje. Secila e sëmurë e ka një dyqan të tërë të futur në atë dollapin e vogël pranë shtratit. Lëngjet në kuti kartoni të radhitura në tavolina të vogla. Në dollapin e saj asgjë. Gjërat e saj i kishte vendosur në tabak. Edhe asaj i ofrojnë, por asaj kurrë nuk i kishin pëlqyer ëmbëlsirat, falënderohet, por nuk merr.

Menjëherë e njohu nga dera. Nga njolla e kuqrremtë në faqe. Vetëm se tani ishte bërë më i madh.

Edhe fytyra i ishte zgjeruar, njolla sikur i ishte rritur dhe fryrë.

„Hajde, gjyshe, po të çoj në rëntgen.“

Ishte i kujdesshëm. U përkul t’ia gjente papuçet nën krevat ndërsa karrocën e afroi te shtrati dhe i jepte udhëzime për gjithçka.

„Vëjeni dorën, gjyshe, kështu rreth qafës sime, dhe do ta keni më lehtë.“

Kur e vuri në karrocë, e rregulloi shtratin që të mos e linin ashtu të shprishur dhe të zbrazët dhe kjo i pëlqeu. Shihet, me edukatë.

„Faleminderit, bir.“

E çoi me ashensor. E shtynte bodrumeve të gjata të errëta të spitalit, madje e tërhoqi shkallëve, dhe pastaj u ulën njëri pranë tjetrit duke pritur në radhë për rëntgen.

„Po shkoj ta ndez një. Doni të qëndroni këtu apo t’ju nxjerr në ajër të pastër?“

„Do të vij me ty, bir.“

E shtyu deri te platoja e vogël nëpër derën e metaltë për furnizime dhe u ul te muri i vogël. E nxori kutinë me cigare.

„Nuk është i shëndetshëm, por ka lezet. Nuk po Ju ofroj. Ju nuk guxoni.“

Ajo qeshi.

„Prej nga je ti, gjyshe?“, pyeti ndërmjet dy tymosjeve të gjata. „Nga fshati në të cilin ishe edhe ti. Ishe pranë shtëpisë sime.

Gjete vazon time.

Nuk doja të të frikësoja.“ „Unë kam gjuajtur drejt jush?“ „Po.“

„Oh, më vjen mirë që nuk Ju kam qëlluar.“

Të nesërmen e dërguan për një vizitë tjetër.

I thanë, nuk guxoni të lëvizni pa Ju thënë ne. Mezi e duroi këtë. I vinte keq që ai nuk erdhi ta çonte. Dhe i vinte pak keq që i tha se ai ishte te ajo.

Ai është i vetmi person që e njihte aty. Dhe tani e kishte larguar nga vetja.

Kur e kthyen nga kontrolli i dytë, në një tavolinë të vogël e priti një vazo e vogël kristali me tri tufa lulebore ngjyrë vjollce.

I kishte mbledhur në kopshtin e tij. Këtë e dinte ajo. I vinte mirë për lulet, dhe keq për vazon.

Ndoshta s’e ka blerë, e vrante mendjen.

Pasdite erdhi me rroba sportive dhe sa ishte rruar. U ul në

krevatin e saj dhe e mori për dore. Shuplakat i kishte të mëdha, ndërsa duart e saj ishin tkurrur krejt, kishin mbetur vetëm ca damarë rreth eshtrave. Si të mos kishin punuar kurrë e të mos kishin çuar kurrë rëndë.

„S’pate nevojë.“

„Nëna ime Ju dërgoi vazon, e unë i mblodha lulet vetë. Edhe asaj i erdhi mirë që jeni gjallë.“

Кристална ваза

Надиа Герас

Го расфрли месото од сандакот по цела куќа. Летно време, брзо засмрде.

Кој би го јадел ова? Ако го преживеам ова, веќе не јадам месо, се зарекувам. И така во шеесет и петтата стана вегетаријанка. Кога почна сѐ, се собраа сите и побегнаа пред војската што грмеше во далечините.

Каде би одела? Требаше да се грижи, шталата полна. Големи горештини. Наточи вода во кантата, секаде каде што имаше место. Да не скапе добитокот од жед. И го ослободи.

За секој случај.

Што ќе ѝ направи војската? Од што би се плашела? Синот ѝ загина во војска. Првите години од војната.

Не се знаеше кој го убил. Неговите или нивните. Не се согласуваше ни со своите ни со нивните.

Ѝ го донесоа да го исцелива. Му замотаа завој околу главата. Кога го положија на креветот, почна да му ги собува чевлите. Беа калливи. Некое момче остана со неа сѐ додека не го истера од сопчето. Не се противеше многу. Го имаа пратено да ѝ помогне, ама таа не е од оние на кои треба да им се помага. Не плачеше, не врискаше и не паѓаше во очај. Само сакаше да биде насамо со него.

Ги спушти зелените платнени ролетни на прозорците и вратата ја потпре со столче. Чу движење во ходникот, лелекањето на снаата, која си го изгуби мажот, гласот на внукот, кој пробува да ја смири мајка си. Уште ништо не разбира.

Таа му ги собува чорапите. Стапалата убави, ниеден плускавец нема. Како некој господски син. Ги покрива сепак. Му го наслушнува срцето. Тивко е. Знае таа што значи тоа, ама

сепак му го трга од устата повојот што ја прекрива. Го прави тоа брзо, со надеж што уште побргу ја напушта.

Шарлах доби околу четвртиот роденден. Падна голем снег. Високата температура три дена не го пушташе, го замотуваше целиот во ракија за да ја извлече горештината од него. Сета работа ја остави и се затвори со него в соба. Му ги броеше вдишувањата. Ги дочекуваше со радост оние длабоките, а се будеше кога ќе го преземеа оние кратките. Опасните.

Четвртиот ден рече, „Јас сум, мајко, гладен“. Ракијата извлече сѐ.

Оваа мака за ракијата е претешка.

Остана со него така во мир додека ударите на вратата не се засилија и повикувањето не стана толку гласно, што сама себеси не можеше да се чуе.

Остана крај него во собата и кога го однесоа, и по погребот на гробиштата, и меѓу сите оние луѓе што дојдоа нешто да ѝ кажат.

Го виде скриена меѓу пченките. Беше многу млад. Воената униформа преголема. Се одвои од групата што кружеше околу куќата и тргна право кон неа. Како да знаеше каде се крие.

Беа гласни како и сите ослободувачи. Се тргна од нив веројатно за на мира да се измоча. Ја виде кристалната ваза. Се наведна, ја подигна, ја погледна и нежно ја спушти. Имаше црвена дамка на образот. Онаа со која се раѓаш и која никогаш не те напушта. Само со време малку потемнува, да те мачи секое утро. И потсеќа дека си среќен зашто, ете, можело да биде и полошо. Погледна за миг околу себе и погледите им се сретнаа. Се сепна и тргна назад.

„Не ти правам ништо“, викна таа.

„Ти ебам!“, беше единственото нешто што рече пред да ја симне пушката од рамо и почна на ѓутуре да пука по пченката. Не ја погоди, а ни неговите другари, кои, исто така, запукаа. Кога падна ноќта и таа остана сама во ослободеното село, се завлече во плевната и во мирисот на летото заспа. Се разбуди петнаесет години подоцна со рак на белите дробови.

Колку беше убав кога дипломираше. Се облече тогаш и таа убаво. Бела кошула со сини ситни цветчиња. Ја симна марамата од глава. Таа шамија носеше постојано, не затоа што беше покорна и скромна жена, туку за да ѝ ја чува косата од правта и сеното.

Се возеа во Aмито до Загреб.

Сите што во војна тргнуваат, мислат, нема баш нив, а родителите дека нема баш нивниот син. Таа не беше од тие. Знаеше, ако почне војна, нејзиниот син ќе загине. Тие што имаат карактер први страдаат, па со јанѕа ги слушаше воените труби што ечеа на телевизија. Сакаше каубојски филмови, неделно попладне, оној спикерот со длабок глас и спикерката што имаше ќерка Срна и син Исток.

Тоа со имињата ѝ се допаѓаше. Во нејзиното село како да имаше само едно име за машки.

Пред војната телевизијата ѝ се згади. Кога ќе ја вклучи, се кара со неа, не ѝ останува должна, туку колне и проколнува.

Го тераше да оди во Австралија, Канада, каде било. Додека уште се можеше. Можеше каде што сакаше со толкави школи, ама не, нејќе тој. Не знаеше тој ниту разбираше дека таа војна може да биде толку страшна. „Паметни се луѓето, не се будали“, ја смируваше кога таа ќе започнеше со тоа.

Кој уште слуша мајка. Ајде ти биди мајка и препушти му на детето безглаво да оди во пропаст, а да не опоменуваш и да не лелекаш.

Во селото по Луњата се врати само Даница, нејзе во Србија не ѝ се допаднало, па некое време живееја заедно кај неа во старата куќа.

Мислеше дека никогаш нема да се смее, ама Даница знаеше да ја насмее.

Ги зачува радијаторите од големата куќа од првиот налет на пљачкашите. Смрдеата ги истера.

Кога дојдоа по вторпат, не обрнуваа внимание на смрдеата. Ги симнаа радијаторите, внимателно ги натоварија на камион и ги одвезоа. Се помачија само околу печката за централно, затоа што беше тешка.

Кристалите што ги посеа по полето со пченка зад куќа, ги собра едно утро и ѝ ги прати на снаата во куфер, заедно со

нешто малку пари што ги чуваше и криеше за не дај Боже. А тоа не дај Боже дојде. Кристалот не го миеше нешто детално пред да го спакува. Се имаше завлечено земја во оние длабоки засеци и кристалот малку ја имаше променето бојата. Би требало со четкичка да се чисти. За тие работи не се грижеше ни кога беа во витрината.

Сега ја потсеќаа на времето кога кристалните садови имаа некаква смисла. Затоа ги праќа, да им се најдат во новиот живот. На снаата и внукот.

Ги замота во свадбена бовча со реси. Не сакаше в болница.

„Рак ли е?“, го праша докторот. Не го запозна докторот поради себе, туку поради внукот. Беше болежлив од раѓање, па се спријатели со докторот. Доаѓаше на колбаси и домашна храна во нивната куќа.

„А што да ви кажам.“ „Нема врска, докторе“, го тешеше. „Имам уште малку

работа да завршам. Само не праќајте ме во болница. Дома ќе средам тоа.“

В болница ја одвезоа кога веќе не можеше да дише, па падна на скалите. Даница повика брза помош и таа се најде во соба со пет кревети. Пак можеше да дише.

И тие што скокаат в море да се убијат и удават, претаат во потрага по уште еден здив. Никој не скокнува, па едноставно престанува да дише. Дишењето само својата волја ја има, па и таа жедно го прифати кислородот.

Знаеше дека свежиот воздух е важен, ама овој во боцата ѝ направи чудо, така што се поткрена во креветот. Ги слуша жените во собата. Ги набљудува оние што ги посетуваат. Им ги гледа торбите со украси. Злато се носи. Лакирани нокти ѕиркаат од сандалите. Денес и на малечките дечиња им ги лакираат ноктите. На тоа се чуди таа од својот кревет. Се чуди и на тоа што сите носат чоколади, ментол-бонбони и сокови. Секоја болна цел дуќан има настегано во малото креденче крај креветот. Сокови во тетрапак наредени по масичките. На нејзиното креденче ништо. Таа сето свое си го стави во фиоката. Ѝ нудат и нејзе, ама таа никогаш не била по слаткото, се заблагодарува, ама не зема.

Го препозна уште од врата. По црвенилото на образите. Само

сега окрупнел. И лицето малку му се раширило, црвенилото како малку зголемено и набрекнато.

„Ајде, бабо, те возам на рендген.“ Беше нежен. Клекна да ѝ ги најде влечките под креветот и

количката ја приближи до креветот, па почна да ѝ дава насоки. „Фати ме ти мене, бабо, околу вратот, така ќе ти биде

полесно.“ Кога ја смести во количката, го поправи креветот да не го

остават така истуткан и гол, и тоа ѝ се виде убаво. Се гледа, убаво воспитан.

„Фала, синко.“ Ја возеше во лифтот. Ја туркаше по долгите мрачни подруми

на болницата, ја влечеше дури и по скалите, а потоа седеа еден крај друг и чекаа на ред пред рендгенот.

„Одам да запалам една. Ќе останете тука или и вас да ве истуркам на воздух?“

„И јас ќе дојдам со тебе, синко.“ Ја истурка на малото плато пред металната врата за достава

и седна на ѕитчето. Извади кутија цигари.

„Не е здраво, ама годи. Не ви нудам. Вие не би смееле.“ Таа се смее.

„Од каде си ти, бабо?“, прашува помеѓу два долги дима. „Од селото во кое беше и ти. Беше крај мојата куќа. Ја најде

мојата ваза. Не сакав да те уплашам.“ „Пукав ли јас по вас?“ „Пукаше.“

„Оф, леле, колку ми е драго дека не сум ве погодил.“

Утредента ја одвезоа на некој друг преглед.

Рекоа: „Не смеете да се мрднете додека не ви кажеме дека смеете“. Едвај го издржа тоа. Ѝ беше жал што не дојде тој да ја вози. И по малку жалеше што му рече дека бил кај неа.

Тој е единствениот тука што го познава. И сега го избрка од себе.

Кога ја вратија по тој долг преглед, на нејзината масичка ја дочека мала кристална ваза и три виолетови меури хортензија.

Ги набрал во својата градина. Го знаеше тоа. Ѝ беше драго за цвеќето, а жал за вазата. Не е белки дека ја купил, се загрижи.

Попладнето дојде облечен во тренирка и свежо избричен. Седна на нејзиниот кревет и ја фати за рака. Имаше големи дланки, а нејзините сосем се имаа вовлечено во себе, само малку венички намотани околу коските. Како никогаш да не работеле и товарот на животот нејзин како да не го носеле.

„Не требало.“ „Мајка ми ви ја испрати вазата, а јас го набрав цвеќето. И

нејзе ѝ е драго дека сте жива.“

Превод: Ѓоко Здравески